اکو پرینت و مد پایدار

ترجمه و تنظیم: مهشاد سادات کاشف صابری

مد پایدار که با عنوان مد دوستدار محیط زیست، مد سبز و مد اخلاقی نیز یاد می‌شود، اولین بار در دهه ۱۹۶۰ ظهور کرد، زمانی که مصرف‌کنندگان از تأثیر تولید لباس بر محیط زیست آگاه و خواستار تغییر رویه صنعت شدند. هر چند مد پایدار در ابتدا به صورت منفی تلقی شد اما با ظهور کمپین‌های مخالف تولید خز با منشا حیوانی در دهه‌های ۹۰-۱۹۸۰ و به دنبال آن علاقه به لباس‌های اخلاقی در اواخر دهه ۱۹۹۰ نظر خریداران به این تولیدات تغییر کرد (Henninger, 2016). از آن زمان تا کنون بیش از ۷۰ تعریف از پایداری در ادبیات وجود دارد و یکی از تعاریفی که اغلب مورد استناد قرار می گیرد، توسط گزارش بروندلند (گزارشی متمرکز بر آینده زمین که با عنوان آینده مشترک ما در ۱۹۸۷ توسط سازمان ملل منتشر شد) ارائه گشت. پایداری، همانطور که در این گزارش بیان شده‌است، به معنای برآوردن نیازهای حال حاضر بدون به خطر انداختن توانایی نسل‌های آینده برای برآوردن نیازهای خود است (Strähle, 2017). پایداری در سال‌های اخیر به یک کلمه رایج در صنعت تبدیل شده است و سازمان‌ها در سرتاسر جهان به طور فزاینده‌ای الزامات پایداری را در فعالیت‌های روزمره خود اعمال می‌کنند. آنها این کار را نه تنها به دلیل خطرات اجتماعی و زیست محیطی و چالش‌های حاکمیتی که زنجیره تامین ایجاد می‌کند، بلکه به دلیل مزایایی که پایداری زنجیره تامین می‌تواند داشته باشد، انجام می دهند. مدیریت زنجیره تامین پایدار میتواند یک محرک قوی برای موفقیت در تجارت و جامعه باشد.

مد پایدار

مد اخلاقی با شرایط کاری منصفانه، مدل کسب و کار پایدار و مواد اولیه طبیعی و سازگار با محیط زیست، میسر می‌شود و محصولات تولید شده از این طریق باید قابلیت ردیابی در تمامی مراحل تولید را دارا ‌باشند. این رویکرد کاهش تولید بی‌رویه محصول و افزایش کیفیت خرید را به جای کمیت لباس ترویج می‌کند. مد پایدار به دنبال توانمندسازی کارگران در سراسر زنجیره تامین، بازیافت، تکنیک‌های تولید سنتی و ترکیب مواد خام تجدیدپذیر و ارگانیک است (فلاح و نعمتی, ۲۰۱۴). حصول این امر مستلزم تغییر در تفکر سیستمی، زیرساخت‌ها و تولید کالاست. کلید حرکت مد پایدار، رویکرد متعادل در تولید مد است که منجر به تولید و اشتغال محلی بوده و بر شفافیت مراحل تولید تمرکز دارد (Henninger, 2016).

با رقابتی‌تر شدن روزمره صنعت مد، اکثر خرده فروشان مد در تلاش هستند تا با ایجاد تمایز از رقبا پیشی بگیرند. آنها امیدوارند که یک مدل کسب و کار بهینه با کارآمدترین الگوهای تولید، طراحی کنند و این امر با توجه به تحقیقات انجام شده توسط “”Sustainable Brand Insights مستلزم درک آخرین روندهای پایداری، بینش مصرف‌کننده در این حوزه و انتخاب بهترین شیوه‌ی صنعتی منطبق با معیارهای ذکر شده برای حفظ رقابت پذیری در بازار است (Strähle 2017).

چالش توسعه‌دهندگان محصولات زیست محیطی، برآورده کردن یک نیاز یا ارائه منفعتی به مشتری/کاربر با کمترین “هزینه” زیست محیطی/اقتصادی است. دانش زیست محیطی باید در توسعه محصول به گونه‌ای عمل کند که بیشترین میزان سود را با کمترین آسیب محیطی حاصل کند. کاربری و اقتصاد معمولاً بالاترین اولویت تجاری را دارند و در نتیجه، بدون مشتریان راغب به پرداخت و عدم درآمدزایی شرکت‌ها، بازاری وجود نخواهد داشت و متعاقبا مهم نیست که چقدر به مسائل زیست محیطی به خوبی پرداخته شده باشد (محمدی و همکاران، ۲۰۲۰).

جنبه‌های پایداری در مد

شرکت‌ها با ادغام جنبه‌های پایداری در استراتژی‌های خود به نیاز مشتری پاسخ می دهند و سبز شدن را به عنوان راهی برای تمایز در بازار خود در نظر می‌گیرند. اما نه تنها هزینه‌های نیروی کار، بلکه جنبه اکولوژیکی نیز عامل محدود کننده‌ای به شمار می‌رود (Strähle 2017). در شکل ۱، عوامل تاثیرگذار در مد پایدار به نمایش گذاشته است (Strähle and Müller 2017).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل ۱-۱: فاکتورهای تاثیرگذار بر مد پایدار (محمدی و همکاران، ۲۰۲۰)

کسب و کارها باید موفقیت خود را نه تنها به نسبت عملکرد مالی، بلکه با تأثیر بر اقتصاد، محیط زیست و جامعه‌ای که در آن فعالیت می‌کنند، اندازه‌گیری کنند. هدف خرده فروشان مد یافتن تعادل بین این سه عامل است. یک محصول یا خرده فروش مد را تنها زمانی می توان پایدار نامید که کل چرخه زندگی «گهواره تا گور» آن پایدار باشد (محمدی و همکاران، ۲۰۲۰). مدل پایداری بالغ بر ۱۰ کلمه کلیدی را شامل می‌شود، که از میان آن ها ۵[۱] مورد بیشتر مورد بررسی قرار گرفته‌اند در شکل ۲-۲ نمایش داده شده است (Strähle and Müller 2017) .

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل ۱-۲: چرخه پایداری شامل بازیافت، استفاده مجدد، کاهش مصرف، تغییر طرح و تغییر ایده (Strähle and Müller 2017)

تأثیرات زیست محیطی صنعت نساجی عمدتاً ناشی از استفاده قابل توجه مواد شیمیایی، آب و انرژی در طی فرآیندهای رنگ، چاپ و تکمیل است. طبق مطالعه ای از اورهون و همکاران در سال ۲۰۰۳، تا ۲۳۰ متر مکعب آب برای تولید ۱ تن پارچه نساجی در کارخانجات ترکیه مورد نیاز است. حدود ۲۰۰۰ ماده شیمیایی مختلف در فرآیندهای نساجی، به ویژه در فرآوری مرطوب نساجی، استفاده می شود که بسیاری از آنها برای سلامتی انسان مضر شناخته شده‌اند زیرا سرطان‌زا و از عوامل تغییرهای ژنتیکی به شمار می‌روند. دسترسی به آب آشامیدنی تمیز در بسیاری از کشورهایی که کارخانه‌های رنگرزی لباس فعالیت دارند و آب آشامیدنی را آلوده می کنند، چالش بزرگی برای اهالی این مناطق ایجاد کرده است. علاوه بر این، طی فرآیندهای خشک کردن منسوجات شیمیایی، آلاینده‌های گازی وارد محیط خواهند شد (Strähle and Hauk 2017).

در طول فرآیندهای رنگرزی مقدار قابل توجهی اتلاف منابع وجود دارد، به ویژه به دلیل اینکه بسیاری از پارچه‌ها دو بار رنگرزی می‌شوند. در کشورهای اروپایی نهادهای خاصی این تأثیرات را کنترل می کنند، اما این دستورالعمل های قانونی مانند اروپا در کشورهای آسیایی که تولید کننده اصلی منسوجات هستند، وجود ندارد (محمدی و همکاران، ۲۰۲۰). بنابراین مواد شیمیایی که در کشوری مانند آلمان ممنوع است همچنان در این کشورها استفاده می‌شود. به خصوص، مواد شیمیایی نامحلول در آب که در تکمیل منسوجات به کار گرفته می‌شوند و طبعا می‌توانند آلرژی‌زا و اثرات سرطان‌زا داشته باشند (Strähle and Hauk 2017).

علاوه بر مصرف زیاد آب، چرخه عمر لباس بیشترین مصرف انرژی را دارد. آلوود و همکاران یافته‌های صریحی در این زمینه داشتند: آنها مصرف انرژی یک لباس را در مراحل مختلف چرخه زندگی بر روی یک تی شرت بررسی می‌کنند. با ۲۵ بار شستشو در دمای ۶۰ درجه سانتی گراد و به دنبال آن خشک کردن و اتوکشی، ۶۰ درصد کل انرژی در چرخه زندگی یک لباس مورد نیاز است. این بدان معناست که بسته به اینکه لباس‌ها از چه موادی ساخته شده‌اند، مقادیر قابل توجه و متغیری از کربن می تواند در شستشو و مراقبت از آن‌ها ایجاد شود(Strähle and Müller 2017) .

اکو فشن و پارچه‌های دوستدار محیط زیست

کلمه “اکو” مخفف اکولوژی است و اکولوژی مطالعه تعاملات بین موجودات و محیط آنهاست. بنابراین “دوستدار محیط زیست” اصطلاحی است برای اشاره به کالاها و خدماتی که حداقل آسیب را به محیط زیست وارد می‌کنند و یا هیچ آسیبی به آن وارد نمی‌کنند. «جهانی بیندیشید، محلی عمل کنید» شعار صنعت نساجی جهان است. (Wagner et al. 2019).

مواد اولیه در مد دوستدار محیط زیست از مواد آلی، قابل بازیافت و تجدید پذیر ساخته می‌شوند. طبق گفته جرگنز، لباس‌های اکو فشن به هر نوع لباسی گفته می‌شود که با مواد اکو فشن طراحی می‌گردد تا اثرات زیست‌محیطی را در جهت بهبود سود مصرف‌کننده و سلامت جامعه کاهش دهد. مصرف‌کنندگان کشورهای توسعه یافته بیش از مصرف‌کنندگان کشورهای در حال توسعه نگران محیط زیست هستند. با وجود اینکه لباس‌های اکوفشن توجه کشورهای در حال توسعه از جمله چین، هند، اندونزی و مالزی را به خود جلب کرده است، تفاوت در نگرش و رفتار در تصمیم‌گیری‌های خرید مصرف‌کننده، بزرگ‌ترین مانع برای فراگیری طراحی اکوفشن است (Jalil and Shaharuddin 2019). در طراحی اکوفشن سه اصل – کاهش، استفاده مجدد و بازیافت – برای جلوگیری از تخریب محیط زیست ناشی از فعالیت های صنعتی وجود دارد. بنابراین، در اکوفشن بهتر است طراحی را به عنوان یک کاتالیزور برای تغییر و توسعه صنعت مد پایدار ببینیم (Strähle and Müller 2017).

چاپ دوستدار محیط زیست[۲]

اکوپرینت یا چاپ دوستدار محیط زیست رنگ آمیزی با استفاده از مواد اولیه طبیعی است که در آن رنگ جذب شده با الیاف پارچه ترکیب می‌شود و انتقال نقش (شکل) برگ ها و گل ها بر روی سطح پارچه های مختلف صورت می‌پذیرد. با وجود اینکه هر گیاهی قابلیت استفاده به عنوان رنگ پارچه را دارد، رنگ حاصل شده از هر گیاه متفاوت خواهد بود. میزان رنگ موجود در گیاه به فصل، شدت باران، هوا و کیفیت خاک بستگی دارد. علاوه بر این، برگ‌هایی که هنوز تازه هستند، خشک شده‌اند و حتی برگ‌هایی که تازه ریخته‌اند نتایج متفاوتی خواهند داشت (Nurmasitah, Solikhah, and Milannisa 2022).

 

 

 

 

 

شکل ۱-۳: چاپ اکوپرینت بر روی پارچه پنبه ای (Ismal 2016)

فرآیند اکوپرینت با استفاده از تکنیک رول (باندل) با چسباندن مواد طبیعی به طور مستقیم به مواد نساجی و سپس بخار دادن برای ایجاد شکل‌ها و رنگ‌ها انجام می‌شود. مواد نساجی مورد استفاده برای رنگ آمیزی چاپ اکو باید منشاء طبیعی داشته باشند می‌توانند منبع گیاهی و حیوانی داشته باشند و یا از میکروارگانیسم‌ها تامین شوند. (Nurmasitah, Solikhah, and Milannisa 2022).

یکی از فرآیندهای تعیین‌کننده در رنگرزی پارچه‌ها، فرآیند دندانه‌دار کردن است. بر اثر دندانه‌دار کردن چربی، روغن، نشاسته و کثیفی باقی مانده در فرآیند بافت پارچه از آن زدوده می‌شود و رنگ مستقیماً جذب می‌گردد. حصول رنگ یکنواخت با ماندگاری بالا منوط به دقت فرآیند رنگرزی انتخابی است. فرآیند دندانه‌دار کردن را می‌توان قبل، بعد، یا همزمان با غوطه‌وری انجام داد، که در غیر این صورت به عنوان پیش دندانه، پس دندانه و دندانه دار کردن همزمان شناخته می شود. فرآیند دندانه دار کردن همچنین یک نوع تثبیت به منظور تقویت رنگ و تغییر رنگ طبیعی با توجه به نوع فلز استفاده شده به شمار می‌رود. دندانه دار کردن همچنین میزان نفوذ رنگ به لیف را تغییر می‌دهد (Nurmasitah, Solikhah, and Milannisa 2022; Wahyuningsih et al. 2022).

روش‌های چاپ دوستدار محیط زیست

به طور کلی از ۳ تکنیک برای تولید نقوش اکوپرینت استفاده می شود: تکنیک های کوبیدن/هاپازوم، جوشاندن (جوش) و بخار دادن (بخار). تکنیک اکو پرینت با بخار دادن، رنگ شفاف تری را روی پارچه ایجاد می کند و به علاوه رنگ های تولید شده تقاضای زیادی دارند. در روش کوبیدن، برگ‌های جمع‌شده روی یک پارچه سفید کوبیده می‌شوند تا بر روی آن یک رنگ طبیعی ایجاد کنند. در همین حال، هر دو روش جوشاندن و بخار دادن برای انتقال رنگ به یک رسانای حرارتی نیاز دارند. یکی از روش های پرکاربرد در صنعت، تکنیک بخار است که عبارت است از انتقال رنگ های گیاهی به پارچه ها از طریق بخار داغ یا بخار دادن به طوری که رنگدانه های رنگزا روی پارچه ظاهر شوند. روش اکوپرینت به روش بخاردهی با روش پتوی آهنی نیز انجام می شود که در آن از ۲ قطعه پارچه به طور همزمان استفاده می‌شود. می‌توان ابتدا با رنگ‌های طبیعی به یکی از پارچه‌ها رنگ اصلی داد و سپس از آن به عنوان عامل رنگزا  در دیگر روش‌های چاپ دوستدار محیط زیست استفاده کرد (Suárez and Forman 2022). اکوپرینت همچنین می‌تواند علاوه بر حرارت توسط بخار آب، از طریق دفن کردن در خاک، قرارگیری در برابر نور خورشید منجر به انتقال طرح و رنگ پذیری پارچه شود (Haylamaz et al. 2023).

حمیدین بیان می‌کند که رنگ‌های طبیعی از طبیعت یعنی از حیوانات (رنگ لاک) و نیز از گیاهان به صورت ساقه، برگ، میوه، پوست و گل به دست می‌آید. رنگهای طبیعی مورد استفاده در این تحقیق، چوب تگران، میوه جولاوه و گل نیل بود. فلاونوئید اصلی در چوب تگران مورین است که به آن رنگ زرد می‌دهد. عصاره پوست گیاه جلاوه حاوی گلیکوزیدها، فلاونوئیدها و تانن ها گزارش شده است (Wahyuningsih et al. 2022).

در همین حال، چاپ زیست محیطی نه تنها به دلیل زیست تخریب پذیر بودن، میزان حساسیت زایی و سمی بودن کمتر سازگار با محیط زیست است، بلکه محصولات رنگرزی منحصر به فرد و زیبایی را نیز تولید می‌کند. علیرغم چندین مزیت نسبت به روشهای مصنوعی و مرسوم، استفاده از اکوپرینت در نساجی، به خصوص صنعت چرم، به دلیل در دسترس نبودن روش‌های کاربردی استاندارد همچنان محدود است. با توجه به اینکه هیچ استانداردی وجود ندارد، محصولات چرمی تولید شده از چاپ اکو دارای نقاط ضعفی مانند عدم خاصیت پایداری مطلوب و وضوح رنگ هستند (Maryati, Anggraini, and Nugroho 2022).

رنگزای گیاهی

رنگزاهای طبیعی را میتوان به روش‌های مختلفی از جمله استخراج رنگ بر پایه آب از ماده رنگزا، تخمیر مواد رنگزا، غوطه‌وری در حمام رنگرزی یا غوطه‌وری مکرر در حمام رنگ  استفاده کرد. گزینه‌های زیادی برای انتقال رنگ این مواد به منسوج وجود دارد که از جمله آنها میتوان به رنگرزی تماسی، استخراج با حلالی غیر از آب، تخمیر و رنگرزی با غوطه وری پایین در شرایطی که نسبت آب به الیاف کم است، اشاره کرد. به علت عدم تولید رنگ‌های درخشان با ماندگاری بالا، بیشتر منسوجات با استفاده از رنگ‌های مصنوعی رنگ آمیزی و چاپ می‌شوند. با این حال، امروزه اثرات زیست محیطی، ساختارهای شیمیایی و محتویات رنگ‌های مصنوعی اغلب مورد سوال و انتقاد قرار گرفته‌است. بنابراین، رنگ‌ها و روش‌های طبیعی جایگزین بدون آسیب های محیط‌ زیستی، توجه محققان، طراحان، هنرمندان و متخصصان را برمی‌انگیزد. تمام الیاف طبیعی و اکثر الیاف مصنوعی را می توان با رنگ های طبیعی رنگ آمیزی کرد. با استفاده از رنگ‌ها، مواد، بسترها و روش‌های طبیعی می‌توان رنگ‌ها و طرح‌های بسیار متفاوت را به وجود آورد (Adeel et al. 2011). رنگ‌های طبیعی از منابع مختلف گیاهی، مانند میخک، زردچوبه، دارچین، اکالیپتوس، حنا، اسپرک، زعفران، پیاز، تمشک جنگلی، ماهونیا، اقاقیا، کاتچو وحشی، چوب ساپون، جنون هندی، نیل، خارخاک، پوست درخت گردو، آلکانت، ریواس، منجیستا، راتانجوت و آناتو قبلا برای چاپ پارچه مورد بررسی قرار گرفته اند (Yamuna et al. 2022).

 

 

 

 

 

شکل ۱-۴: انواع رنگزای طبیعی

رنگ‌های مورد استفاده برای رنگرزی آبدوست بوده، در داخل الیاف نفوذ می‌کنند و رنگ اصلی الیاف را پنهان نمی‌کنند. از طرف دیگر، رنگدانه‌ها در آب محلول نیستند و با کمک یک تسهیل کننده (عموما دندانه) به سطح فیبر می چسبند (افشارنیا, ۱۳۸۵). رنگدانه‌ها می‌توانند عیوب لایه‌های زیرین را پنهان کنند و همچنین می‌توانند بافت و ظاهر منسوجات را تغییر دهند، زیرا وجود آنها روی سطح می‌تواند درخشندگی و سایر ویژگی‌های منسوج را تغییر دهد (da Silva et al. 2021).

همانطور که پیش‌تر گفته شد، آثار سوء محیطی رنگرزی صنعتی موجب افزایش توجه به رنگزاهای طبیعی گردیده است اما با این حال نسبت به رنگزاهای صنعتی دارای نقاط ضعف نیز هستند. در جدول ۲-۱ به برخی از این موارد اشاره شده است. به گفته ایشمال و یلدیریم، الیاف نساجی، به ویژه آنهایی که منشا سلولزی دارند، تمایل زیادی به اکثر رنگ‌های طبیعی ندارند. بنابراین، قبل از رنگ‌آمیزی آنها، نیاز به استفاده از دندانه وجود دارد. در نتیجه بر خلاف الیاف با منشأ حیوانی، الیاف گیاهی رنگ‌هایی با درخشندگی کمتر ایجاد می‌کنند (افشارنیا, ۱۳۸۵).  دندانه‌ها علاوه بر چسباندن رنگ به الیاف، از محو شدن آن در طول زمان به دلیل قرار گرفتن در معرض نور یا شستشو جلوگیری می‌کنند. این امر از لحاظ زیبایی شناسی و طراحی، امکان استفاده از لکه‌گذاری را به طراحان داده تا رنگ‌ها و سایه‌های متنوعی از همان رنگ را بدست آورند. کمیت، کیفیت و نوع کاربرد دندانه نیز بر رنگ نهایی در پایان فرآیند رنگرزی تأثیر می‌گذارد. در طی فرآیند رنگرزی، رنگی که از قبل در آب رقیق شده است، وارد الیاف می‌شود، جایی که به ماده چسبنده می‌پیوندد و یک جزء نامحلول تشکیل می‌دهد و در نتیجه رنگرزی دائمی شده و در برابر شستشو از خود مقاومت نشان می‌دهد(da Silva et al. 2021).

جدول ۱-۱: فواید و معایب رنگزاهای طبیعی

 

 

 

 

 

همانطور که گفته شد، در صنعت نساجی و پوشاک، اکوفشن یک دغدغه جهانی هم برای تولیدکنندگان و هم برای مصرف کنندگان است. توسعه فرآیندها و جستجوی مواد خام با کمترین اثرات زیست محیطی و مزیت های رقابتی، چالش بزرگی برای صنعت نساجی است. بنابراین استفاده از رنگ‌های طبیعی استخراج شده از قسمت‌های مختلف گیاه (برگ، گل، میوه، ساقه و ریشه) برای به دست آوردن رنگ‌های خاص، علاوه بر زیبایی، به تولید یک محصول پایدار منجر می‌شود. رنگ های گیاهی طبیعی به دلیل غیر سمی بودن، غیر سرطان زا بودن و زیست تخریب پذیری بدون خطر در نظر گرفته می شوند. با توجه به اهمیت بالای تولیدات پایدار در صنعت ۴.۰ استفاده گسترده از اکوپرینت نیازمند مطالعات بیشتر جهت تولید در مقیاس بالا و جایگزینی با روش‌های سنتی است تا محصولاتی قابل رقابت با دیگر روش‌ها عرضه گردد.