چاپ پارچه، هنر و صنعتی است که از سالیان دور مورد توجه و استفاده بشر بوده است. بدین ترتیب که هرکشور، نقوشی نمادین بر روی پوشاک خود ایجاد کرده است. نقوشی که حتی ریشه‌ای در خاک آن کشور نداشته‌اند، بلکه حاصل معاملات تجاری یا شهرت فرهنگی خاص در آن برهه زمانی بوده‌اند. از این رو، در این مقاله سعی بر آن شد تا به موضوعاتی از قبیل علاقه بشر به تصویرسازی، نخستین پوشاک، انواع چاپ پارچه، استفاده از نشانه‌ها و عناصر شرق و غرب در نقوش و دسته‌بندی کلی آن به پنج دسته اصلی مورد استفاده در طراحی پارچه پرداخته شود.
تاریخچه‌ای بر اولین تصویر سازی‌ها و پوشاک
بشر، از حدود 170 هزار سال پیش از مفهومی به نام پوشاک استفاده کرده است. اولین نمونه‌های سوزن، قدمتی 40 هزار ساله دارند، اما اولین نمونه‌هایی که می‌شود به قطعیت نام لباس بر آنها نهاد، به 15 الی 16 هزار سال قبل از میلاد باز می‌گردند. مفهوم پارچه با پوست‌های به‌هم دوخته شده جانوران شکل گرفت و احتمالاً نوعی نمد که به وسیله رنگ‌های گیاهی رنگین می‌شده، اولین پارچه ساخته دست بشر به مفهوم امروزی‌اش بود. قدمت این نمدها به 6500 سال قبل از میلاد باز می‌گردد.
نخستین نمونه‌های چاپ نقوش روی پارچه توسط مهرهایی چوبی، در مصر و بین‌النهرین کشف شده است، در حالی که نخستین دستگاه‌های چاپ روی کاغذ و پارچه در چین به وجود آمده است که قدمت سالم‌ترین نمونه پارچه‌های این دوره به دو قرن پیش از میلاد باز می‌گردد.
نقشمایههای تکرار شونده در یک چرخه بازیافتی
اگر همه نقش‌مایه‌ها را در یک چرخه تصور کنیم، این چرخه در طول زمان همیشه در حال حرکت است، حتی اگر سرعتش کم یا زیاد شود. به همین علت، درطول 200 سال که از چاپ مکانیکی می‌گذرد، طرح‌های بسیاری ایجاد و یا منسوخ شده است؛ حتی طرح‌هایی که هزاران سال پیش بر دیواره غارها کشیده شده‌اند، طرح‌هایی که در ادبیات یونانی از آنها گفته شده، نقوشی برگرفته از کارت‌های تاروت اروپایی، رداهای چینی، معبدهای هندی، موزاییک‌های اسلامی و هزاران نقش دیگر در دست هنرمندان طراح پارچه تکرار شده‌اند و این تکرار، همراه با بخشی از امضاء هنرمند اتفاق افتاده است.
نشانه‌ها و تغییرات معنایی آنها
تشخیص آنکه نشانه و نماد مدنظر بار معنایی دارد یا تزئینی، دشوار است. با گذشت زمان، بسیاری از نشانه‌ها معنای خود را از دست می‌دهند، به‌گونه‌ای که آنچه در یک فرهنگ، نماد و نشانه‌ای از قدرت به شمار می‌رفته است، در فرهنگی دیگر از نمادی تزئینی فرا‌تر نمی‌رود. نمونه قدیمی و مطرحی که می‌توان در خصوص این زمینه نام برد، نشانه صلیب شکسته است که بیش از هزار سال در بسیاری از فرهنگ‌ها حضور داشته و در همه آنها نمادی با خصوصیات مثبت به شمار می‌آمده است. با ظهور حزب نازی، سابقه درخشان هزار ساله این نشانه زیر سوال می‌رود و امروزه استفاده این نماد در هر مکانی با مذمت همراه است.
از سویی، معنای برخی از نشانه‌ها به گونه‌ای دیگر تغییر می‌کند. نشانه صلیب، حضوری والا مرتبه و محترم در زندگی مسیحیان دارد. در حالی که همین نشانه از دیگر نشانه هایی است که در بسیاری از فرهنگ‌ها و کشور‌ها وجود داشته و از سالیان پیش استفاده می‌شده است.
تأثیرات تجارت شرق و غرب
با بازیابی جاده ابریشم توسط مارکوپولو در قرن سیزدهم میلادی، ناگزیر داد و ستدهای فرهنگی در کنار تجارت به وجود آمد، دادوستدهایی که لزوماً مثبت هم نبودند. همین تغییرات باعث شد تا اروپا که کارگاه‌های پارچه بافی بیشتری داشت، پارچه‌هایی را با طرح‌های شرقی تولید کند و با قیمت ارزان‌تر از تولید خود آنها، به شرق دور صادر کند، یا در حالت بهتر، طرح را مطابق سلیقه غربی بازسازی کند و در بازار خود عرضه کنند. هر دو حالت باعث می‌شد طرح، رنگ و بوی غربی به خود بگیرد و از ریشه خود جدا شود.
نیاز به انواع پارچه ها و ورود مُد
نیاز انسان به لباس محدود است. تعریف وظایف پوشاک در محافظت از انسان در برابر آفتاب، باد، باران و چشم مردم خلاصه می‌شود. سایر کاربردهای پارچه به عنوان پرده، پوشش صندلی‌ها و روی زمین صورت می‌پذیرد. اما این وظایف را یک پارچه بی‌رنگ و نقش هم می‌تواند انجام دهد. آدولف لوس در رساله زیور آلات و جرم، معتقد است: «تمدن، با تبدیل وسایل زندگی مورد استفاده به اسباب و اثاث زیبا شکل می‌گیرد.»
دسته‌بندی نقوش
نقوش چاپ روی پارچه معمولاً به پنج خانواده گیاهی، هندسی، نقال، قومی- نژادی و جنبش‌ها و دوره‌های هنری تقسیم بندی می‌شوند. نحوه تقسیم بندی این نقوش به یک یا چند عامل نقش‌مایه، طرح‌بندی، رنگ و جنس پارچه بستگی دارد.
الف) نقوش گیاهی
نقوش گیاهی به سادگی می توانند رتبه محبوب‌ترین طرح پارچه در تمامی دوران را به خود اختصاص دهند. این طرح‌ها، نهایتاً فصلی از مُد خارج می‌شوند و حضور دائم و مستمری در طول تاریخ داشته اند. در طول تاریخ کمتر تمدنی بوده است که گل‌ها را زیبا نشمرده و نقوشی از گل در پارچه‌ها یا سایر آثار تجسمی به چشم نخورده باشد. این نقوش گیاهی می‌توانند از گلبرگ‌های ظریف نقاشی شده گل رُز تا خار‌ها ساقه‌های آن را تیز در برگیرند.
شکل1- نمایی از نقوش طبیعی با طرح گل
ب) نقوش هندسی
با وجود آنکه نام این خانواده از نقوش، بیشتر یادآور کلاس درس ریاضی است، اما در مربع و دایره و مثلث خلاصه نمی‌شوند. نقوش خال‌خالی، خط‌های مارپیچ و حلزونی، خانه‌ها و گلوله‌های تزئینی، ستاره‌ها و تک‌تک تصاویری که بازسازی یک موضوع در دنیای واقعی نیستند، از زیر مجموعه‌های این خانواده به حساب می‌آیند.
شکل2- نمایی از نقوش هندسی
این طرح‌های آبستره بر روی پارچه به شدت مورد استقبال قرار می‌گیرند و حضور دائمی در بازار دارند. با وجود آنکه این طرح‌ها، در مرحله اول فقط تزئینی به حساب می‌آیند، اما با کمی دقت و بررسی فرهنگ‌های مختلف می‌توان به ظرافت از معانی مفهومی اینگونه طرح‌ها پی برد، مانند مثلثی که ساده‌‌شده یک هرم و نشان دهنده قدرت است، به صورت نقوش چاپ شده بر روی پارچه یک لباس توانایی به رخ کشیدن قدرت را پیدا می‌کند.
ج) نقوش نقال
اینگونه طرح‌ها بازسازی یک موجود واقعی یا طرحی خاص در دنیای واقعی هستند. تنها استثناء در این نقوش، گل‌ها هستند که خود خانواده خاصه خود را دارند. این دسته از نقوش همچنین شامل بافت نقاشی‌های سبک‌های مختلف و حتی یک اثر عکاسی بر روی پارچه می‌باشند.
شکل3- نمایی از نقوش نقال
د) قومی- نژادی
اروپا سابقاً با کشور‌هایی داد و ستد داشت که امروزه آنها را جهان سومی می‌نامند. این کشور‌ها در زمان خود در حوزه پارچه‌بافی از پیشرفتی چشمگیر نسبت به کشورهای اروپا برخوردار بودند، ولی با وقوع انقلاب صنعتی، این توازن میان شرق و غرب بر هم خورد. با افزایش و پیشرفته‌تر شدن کارگاه‌ها و کارخانه‌های پارچه‌بافی اروپا، آنها بلافاصله خلأ شدیدی را در بازار نسبت به فروش پارچه‌های خود پیدا کردند و همین مسأله باعث شد کشورهای شرق، خواسته یا ناخواسته، خود را مجاب به تأمین پارچه از کشورهای غربی کنند.
شکل4- نمایی از نقوش قومی- نژادی
ه) جنبش‌ها و دوره‌های هنری
هنرمندان مدرن در جریان سبک‌های هنری متنوع دو سده گذشته، بین هنر چاپ و هنرهای تجسمی پُلی زده‌اند و بسیاری از سبک‌های هنری مطرح در زمانه خود را بر روی پارچه‌ها پیاده کرده‌اند. نقوش Biedermeier &cyclic امروزه صرفاً بیانگر دوره محدودی هستند که در آن شهرت کسب کرده بودند.
شکل 5- نمایی از نقوش جنبش‌ها و دوره‌های هنری
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
طراحی و استفاده از نقوش در پارچه سالیان متمادی است که مورد توجه انسان بوده است، هر چند که بیشتر این آثار توسط هنرمندان سایه‌نویس و ناشناس انجام پذیرفته است. اگر روند طراحی نقوش پارچه را به یک چرخه تشبیه کنیم، نقشمایههای بسیاری در این چرخه مشاهده می‌شود که با توجه به زمان و سرعت چرخش، دوباره و چند باره تکرار می‌شوند، می‌آیند و می‌روند. بسیاری از این نقوش و نشانه‌ها، تغییراتی معنایی را در طول سالیان طولانی پشت سر گذاشته اند. همان‌طور که بسیاری از نشانه‌های غیر اروپایی در طراحی‌های مجددی که انجام می‌پذیرفت، خلوص اصلی خود را از دست می‌داد و در اثر نهایی، به نقش و طراحی جدیدی تبدیل می‌شد که دیگر اروپایی و غیر اروپایی نبود. نیاز ما به این تنوع نقوش با ورود انسان به تمدن و داشتن آسایش نسبی تشدید شد و مُد نیز از این قضیه بی‌بهره نماند. تقسیم‌بندی نقوش چاپ روی پارچه به پنج خانواده گیاهی، هندسی، نقال، قومی- نژادی و جنبش‌ها و دوره‌های هنری باعث شد که با تکرار چرخشی خود در طول زمان، خوراک کافی برای طبع خواستار هنر انسان را فراهم کنند.
